اذکار الهی- آداب و مراتب آن

ذکر و انواع آن:

«ذکر» از نظر معنوی دوگونه است:
الف- ذکر اصغر
ب- ذکر اکبر
ذکر اصغر؛ عبادتی است که انسان را به آن مرحله ای می رساند که از کارهای زشت اجتناب کند.
ذکر اکبر؛ ذکر اکبر آن است که از عموم کارهای زشت تنفّر ذاتی پیدا کند یعنی اصلاً به کارهای زشت رغبتی پیدا نکند. تنفّر ذاتی از کارهای زشت وقتی است که مقام روحانی و معنوی انسان مقام ملکوتی باشد و در اعلی علّیّین سیر کند و از آنچه که مادون خلقت اوّلیه ی بشری است تنفّر جوید. هنگامی که به این مقام رسید از کارهای برخلاف میل خدا و انسانیّت، خود به خود تنفّر ذاتی خواهد داشت.
جمع «ذکر»، اذکار است یعنی تکرار اسماء الله، خداوند متعال هزار اسم دارد و اسم هزار و یکم «اسم اعظم» و رمز و کلیدش به دست امیرالمؤمنین حضرت علی(علیه السّلام)، مانند کیمیا است و به هر کس بخواهد عنایت می فرماید. اسمای جلالی خدا را نمی توان بدون مضاف به اشخاص خطاب کرد(مانند: الله، سبحان و ...) اما اسمای جمالی را می توان بدون اضافه روی اشخاص نهاد.(مانند: علی، عظیم، کریم، رحیم، رحمن و...).
ذکر حقیقی یعنی یادآوری خدا و همیشه به یاد خدا بودن در هر حالی که هستیم و اهمیت و مقام این حالت بالاتر از ذکر زبانی(تکرار اسماء الله) است.
«ذکر» از نظر عرفانی نیز دو نوع است «ذکر جلیّ»، «ذکر خفیّ».
«ذکر خفیّ» با روح و قلب سروکار دارد یعنی با مرکز احساس و عاطفه و مرکز تعقّل، مرحله ابتدایی و پایین ذکر، همان لسانی است که متأسفانه گاهی همراه با ریا و تظاهر و منجر به شرک می شود، برخی از«ذکرگویان لسانی» برای جلب توجّه و حمایت و محبّت، به ویژه در مقابل دیگران تسبیح می چرخانند و زبان می جنبانند اما قلب و روح آنها خفته و غافل است. «ذکر جلیّ» گاهی انسان را تحت تأثیر نفس و شیطان، به چراگاه اَنعام می کشاند. خود انسان می فهمد که «ذکر جلّی» نباید در میان «انام الله» باشد. بهترین راه مبارزه با چنین وسوسه ای همین کنارگذاشتن تسبیح و اشتغال به ذکر در قلب است. البتّه در خلوت می توان تسبیح داشت و ذکر لسانی هم در پی، امّا در «جَلوت» باید معکوس عمل نمود. باید ذکر را طوری بیان کنیم که جز عالم معنا و اتّصال، چیز دیگری نبینیم، وقتی ذکر «رحیم» را می گوییم جز صفت رحیمی او چیزی متذکّر نشویم. چرا به بچّه دان و زهدان مادر، رَحِم می گویند چون خداوند با مهربانی و صفت رحیمیت خود آن موضع را غرق در رحمت و نعمت نموده به گونه ای که هم مادر و هم بچّه در تنعّم و رحمت و آسایش به سر می برند، طبیعت هم رَحِمِ انسان و سرشار از رحمتها و نعمتهای الهی است. امّا، بشر آن را به فساد و نقمت می کشاند و آلوده می کند و از محور رحیمیت دور می سازد و خود را گرفتار می کند... بنابراین «ذکر» یعنی تجسّم کنیم ویژگیها و صفات جمالی و جلالی خداوند را و چیزی جز آن زیباییها و جلال و جبروتها نبینیم. وقتی «ذکر» به این پایه رسید، خداوند برای «ذاکر» در مبدأ رحمت و منتهای عظمتش، تجلّی و تبلور می یابد.
با «ذکر»، یاد و تکرار هر اسمی از تجلیّات صفات الهی، نور در وجود آدمی می درخشد و در حقیقت با هر ذکری انسان باید متخلّق به همان صفات گردد و پرتو آن، محیط را مشعشع سازد. یعنی با ذکر اسمای جمالی، زیبایی در پندار و گفتار و کردار پیدا می کند و با ذکر اسمای جلالی، قدرت و سطوت و صلابت یابد و این احساس را به خود و دیگران بازتابد.

مراتب ذکر خفیّ و ذکر جلیّ:

عرفا می گویند ذکر خفیّ مراتبی دارد؛ مرتبه ی اوّل «حالت مراقبه»، مرتبه ی دوم «حالت خرق عادت»، مرتبه ی سوم «حالت خلسه» و مرتبه ی چهارم «فنا فی اللهی» و از خود بی خودشدن و از خدا، آگاهی یافتن است. افراد به هر مرتبه ای از مراتب فوق که برسند کارشان هم در همان مرتبه خواهد بود.

ذکر جلیّ دو نوع است:

1- برای سرور و تحریک روح (در مدح و توصیف خداست)؛ خاصیتش این است که انسان را از کدورت و غبار مقتضیات مادیّات نفس امّاره تصفیه می کند.
2- برای تقرّب به خداست؛ اذکاری هستند که اسمای جلاله ی خدا(مانند الله، حیّ، قیّوم و ...) در آن باشد.
اگر جمعی هم آهنگ و هم هدف باشند (چون در امری اجتماع مقدّم بر خود است) ذکر جلیّ مقدّم بر ذکر فردی است، مانند این که نماز جماعت از نماز فرادا برتر است. ولی اگر چنین شرایطی نباشد، ذکر فردی، حال معنوی ایجاد خواهد کرد. البتّه به طور مطلق نمی شود ذکر جلیّ را بر ذکر خفی ترجیح داد. مثلاً وقتی به حالت فنا فی اللهی محض رسیدیم دیگر بحثی در نوع اذکار نمی ماند زیرا انسان محو لقای خدا شده است.
ذکر برای فَرَح و سرور، یک نوع ورزش روح است. ذکر (جلیّ و خفیّ) بر حسب مقرّری است. ذکر مقرری، میزان و مقدارش معین است و نباید کم و زیاد شود. مثلاً اگر قرار است(110) مرتبه «علی» بگوید، نباید کم و زیاد شود؛ ققط همان اسم را باید تکرار کند و اضافه بر آن چیزی نگوید. اگر کسی در عبادت دسته جمعی شرکت کرد و حواسش هم جمع بود، هم فیض فردی می برد، و هم به تعدادشرکت کنندگان به او فیض می رسد. اگر شرکت کنندگان حواسشان جمع نباشد، خودشان را از فیض محروم می کنند؛ و اگر یک فرد در بین آنها حواسش جمع باشد همان طور که گفته شد فیض خودش را از هر دو جانب (فردی و جمعی) می برد.

نحوه ی ذکر اسما به حروف ابجد:

وقتی یکی از اسماء الله را به حروف ابجد ذکر می گوییم، اگر بخواهیم «یای ندا» اضافه کنیم باید قصد خود را بیان داریم؛ یعنی بگوییم خداوندا منظورم عدد فلان اسم است و «یا» را هم به عنوان ندا می گوییم یا این که قصد کنیم به تعداد عدد فلان اسم، عدد یازده هم که عدد «یا» می شود به آن اضافه کنیم.

مراحل ذکر

«ذکر» در مرحله ی اوّل، عبادت و صلوة و دعاهای مرسومی است که معنی خواندن و طلب می دهد. در مرحله ی دوم، ذکر جلیّ است که در آن اشراق پیدا می شود؛ انسان در خود فرو می رود و به آن وحدت وصل می شود.
مرحله ی سوم ذکر، ذکر خفیّ است که وارد «عالم وحدت» می شود، جز به خدا نمی اندیشد و جز خدا چیزی نمی بیند؛ آنچه که نادیدنی است را می بیند و آنچه ناگفتنی است برایش می گویند. این عالم را عالم وحدتِ وجود می نامد.

توضیح:

یک عبادت دستوری داریم که تعبّدی است که احکام شرع را به وجود می آورد، این احکام توسط پیغمبر (صلی الله علیه وآله و سلم) مقرر شده است و اساس دین و ترقّی معنویات از آن جا آغاز می شود و رعایتش بر همه کس واجب است. در مرحله ی عرفان علاوه بر دستورات قبلی، اذکاری هم اضافه می شود که مفاداً از اسماء الله استفاده می شود. بخشی از این اسماء الله را می توان در «اذکار جلیّ» قرار داد و قسمتی را در «اذکار خفیّ»، ولی به طور کلی همه ی اسماء الله را می توان در هر دو به کار برد.
«ذکر خفیّ» آن است که انسان در خود فرو برود و فارغ از تمام افکار و اذهان آنچه در وجود طبیعتش هست کنار بگذارد و در«وجه الله» محسوب شود؛ آن چنان ذکری که مولا امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در سجّاده، پیکان تیر را از پای حضرتش کشیدند و متوجّه نشد. خواص ذکر خفیّ تزکیه ی نفس و شوق به اشراف و عوامل و تجلیّ باطنی است.
«ذکر جلیّ» مثل نماز جماعت است به شرطی که هدف اقامه کنندگان یکی باشد، یعنی هدفشان همان تقرّب به خدا و تزکیه ی نفس باشد. «ذکر جلیّ» گاهی به قصد حضور قلب است، و گاهی برای تقرّب به خداست، و گاهی هم در حال ذوق و سرور است. وقتی برای حضور قلب است، همواره باید از اسماء الله باشد(مانند کریم، یا رحیم، یا الله و غیره). وقتی هم که برای تقرّب به خداست باید جنبه ی هدایت داشته باشد (مانند لااله الّاهو، لا اله الّا حق، لا اله الّا الله و غیره) یعنی یکی از اسمای الهی را باید طوری ترکیب کرد که عظمت خدا را نشان دهد. وقتی در حال ذوق و سرور است می توان تواشیح و مولودی هایی خواند که در وصف علی (علیه السّلام) و ائمه طاهرین باشد.

فرشتگان؛ موکّل و تجسم ذکر اسماء الله:

اذکاری که مستجاب می شوند هر یک دارای یک موکّل اند و با هر کلمه ای یک فرشته همراه است، اذکار که از قلب خارج می شود، هر کلمه اش یک فرشته تجسّم می یابد که هر کدام به نوبه ی خود آن کلمه را تکرار می کنند، ولی اذکاری که لقلقه ی لسان باشد هیچ گونه اثری ندارد. تسبیحات اربعه در موقع غیرنماز و ذکر صلوات و ذکر مهم و مؤثر «لاحول و لا قوة الا بالله العلیّ العظیم» از مهمترین و آرامش بخش ترین اذکار است. همچنین در دو وقت ذکر و عبادت خیلی مؤثر است، یکی بین المغربین و یکی هم بین الطلوعین. و بهترین ذکر در این شرایط «ذکر خفیّ»، بهترین حالات ذکر است و همان گونه که بیان شد باید توسط استاد القا شود و اثرات خاصی دارد، دارنده ی ذکر نیز باید آن را جزء اسرارش بداند و برای کسی بازگو نکند، زیرا اثرش برای ابد از بین می رود و شخص هیچ وقت نمی تواند یک ذکر خفی دیگر هم بگیرد. «ذکر خفیّ» حکم دوا را دارد و آن کس که او را می دهد، باید استاد و طبیب معنوی باشد تا بداند به هر کسی چه دوای مخصوصی بدهد، اثر ذکر هم بستگی به نظر استاد دارد ممکن است یک حرف معمولی را به عنوان ذکر بدهد و اثرات زیادی هم داشته باشد. ذکر ممکن است در خواب به شخصی داده شود و یا در بیداری به او الهام شود.

تعداد دقیق ذکر یک اسم؛ کد حقیقی و رمز رفع مشکل:

وقتی بر اساس علم اعداد ابجد، شمارش دقیق ذکر یک اسم را تأکید می کنند، رمز فتح صندوق اسرار معنوی و اثربخشی را اعلام می کنند، در گشودن درب یک صندوق اگر یک عدد جابه جا شود یا تغییر کند و پس و پیش شود، درِ صندوق گشوده نمی شود و اسرار نهان و گنج مطلوب حاصل نمی شود و اگر در اجرای مکتوب یک نسخه ی گنج که در حقیقت نقشه و رمز گنج در آن منقوش و مندرج است، اشتباهی رخ دهد، عملیات گنج یابی منجر به ناکامی می شود و نتیجه ای عاید نمی کند و در بهره گیری از داروی پزشک نیز به میزان معین، اگر میزان مصرف دارو کم یا زیاد شود، اثرات نامطلوب خواهد داشت. در ذکر "اسماء الله" نیز باید توجّه به کیفیّت و کمیّت هر دو تمرکز یابد تا اثر کند. اعداد، حروف، نقاط و رنگها هر کدام کلید رمزی هستند، بعضی از اوقات با چند نقطه می توان مطلبی را بیان کرد که اگر بخواهند تفسیرش کنند یک کتاب می شود. وقتی از مقامات اعلی، در عالم معنا، مطلبی القا می شود به علامت رمز است. مفهوم صحیح احصایِ «اسماءالله الحسنی»؛ طهارت نفس و اخلاص قلبی و قلب سلیم؛ یعنی قلب و روح عاری از شرک و شک و شبهه و عبودیّت مطلق و حلال جویی و عمل و تخلّق به ویژگیهای صفات الهی است. ذکر در تحبیب، تسخیر، تغلیب و تألیف قلوب و تأثیر در نفوس، اثر شگفتی دارد. اگر انسان خداوند را حاضر و ناظر بداند و با ایمان کامل، خود را در حضور او مشاهده نماید، خود به خود حضور قلب پیدا می شود، اگر کسی حضور قلب نداشته باشد، ایمانش خلل دارد، ایمان کامل مساوی است با اطمینان، چون اطمینان لازمه اش ایمان کامل است. از پایه های استوار ایمان، حمد است که باید به زبان اظهار شود امّا شکر هم به زبان است و هم به عمل، شکر خودش یک نوع عبادت است، شکر آن است که از نعمتهای الهی به بهترین وجه استفاده ی بهینه شود (نه اسراف نه تفریط نه افراط).
یکی دیگر از ارکان پذیرش ایمان عمل صالح و نیکی به خلق خداست. نیّت نیک هم اثر نیک دارد. مظهر ایمان کامل، چهارده معصوم و ابراهیم خلیل (علیه السّلام) می باشند. بدون ولایت مولا علی (علیه السّلام) هیچ رستگار نیست، مظهر اکمل ایمان، پیروی کامل از ولایت امیرالمؤمنین است، «ذکر»، منهای ولایت علی (علیه السّلام) و فرزندان معصومش؛ لقلقه ی زبان و خشکی روح است، طراوت قلب و حلاوت لسان در ذکر محمّد و آل اوست. حضرت ابراهیم (علیه السّلام) برای انجام امر خدا از فرزند عزیزش گذشت، اگر آدمی با همان ندا و ایمان و عقیده به خدا روی آورد، قطعاً نتیجه می گیرد. جاهایی را که خداوند، انسان را دعوت به عبادت و اطاعت می کند، اگر گوش و قلب، شنوا و رام باشد، هرچه انسان بگوید خدا هم بنا به مصلحت آدمی، نیاز و دعایش را مستجاب می فرماید، خلاصه؛ انسان متوکّل و معتقد، به حال خود رها نمی شود و خداوند او را مدد می فرماید. هیچ کس نیست که عزیزانش را بر خدا ترجیح ندهد، مگر آنهایی که مانند ابراهیم، ایمان کامل به خدا دارند، بقیه خود را دوست دارند نه خدا را. و بالاخره «ذکر»مرحله ی نخستین ایمان و فزونی اطمینان مؤمن است. باید مواظب بود که مدّت «خلسه» در ذکر طولانی نشود، چون آدمی را از عمل بازمی دارد. آنهایی که از خود جدا می شوند، به اصطلاح عرفا، آن حالت را «خلسه» می گویند و به اعتباری خلاصی از قید جسم است. اگر مدّت خلسه زیاد شود، حالت «جذبه» و بالاخره لاابالی گری پیش می آورد، یعنی به حال «بی خودی ابدی» فرو می رود و دیگر نمی تواند از آن حالت بیرون آید و از عمل صالح باز می ماند.
منبع مقاله :
شریف کاشانی، ملاحبیب الله؛ (1383)، خواص و مفاهیم اسماء الله الحُسنی(نامهای زیبای خداوند)، ترجمه ی محمدرسول دریایی، تهران: نشر صائب، چاپ ششم.