اقامه ی نماز در بعد فردی و اجتماعی

در مورد نحوه ی برخورد با نماز دو عنوان کلی وجود دارد؛ اقامه ی نماز و تضییع نماز. اقامه ی نماز، مفهوم گسترده‏ای دارد که شامل رعایت هر آن چیزی می‏شود که در نماز به عنوان خوبی و زیبایی مطرح است.

اهمیت دادن به نماز، دقت و توجه در برپاداشتن آن، خوب وضو گرفتن، طهارت نیکو کسب کردن، پوشیدن لباس تمیز و پاک، مراعات بهترین اوقات و مکان برای نماز، همچنین نیکو به ‏جای آوردن واجبات و ارکان آن، داشتن نیتی پاک و خالص، قرائت صحیح، دقت در معانی آیات و اذکاری که در نماز خوانده می‏شود، توجه قلب و تمرکز حواس، انجام رکوع و سجود کامل و حتی انجام کارهای مقدماتی نماز به ‏صورتی شایسته، همه از مصادیق اقامه ی نماز است.

همچنین اقامه ی اجتماعی نماز در جامعه به صورتی شایسته و آن‏گونه که حق و سزاوار این فریضه ی بزرگ الهی است، بویژه هنگامی که نمازگزاران حکومت و تمکن می‏یابند، از مباحث اقامه ی نماز است.

از طرف دیگر اموری همچون عدم دقت در نماز، بی اعتنایی به آن، استخفاف نماز، بی‏توجهی به وقت و شرایط آن، انجام ناقص واجبات و ارکان، از موارد تضییع نماز است.

در قرآن آیات متعددی در مورد اقامه ی نماز وجود دارد. در اینجا به نقل چند آیه اکتفا می‏کنیم.

1- وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّکوةَ و ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعینَ[1] .

«نماز به پای دارید و زکات بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع نمایید.»

این آیه را از آیاتی می‏دانند که در باب نماز جماعت است، و به این مطلب عنایت دارد که همراه رکوع کنندگان رکوع نمایید، یعنی در نمازهای جمعه و جماعت حضور پیدا کنید.

2- وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسنًا وَّ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّکوةَ[2] .

«با مردم بخوبی صحبت کنید، و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید.»

3- وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ اتُوا الزَّکوةَ وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُم تُرحَمُونَ[3] .

«نماز را به ‏پا دارید و زکات را بپردازید و پیامبر را اطاعت کنید، امید است که مشمول رحمت الهی واقع شوید.»

4- ذلِکَ الکِتابُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِّلمُتَّقینَ - اَلَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالغَیبِ و یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمَّا رَزَقناهُم یُنفِقُونَ[4] .

«این کتاب شکی در آن نیست که راهنمای پرهیزکاران است، آنانکه ایمان به غیب دارند و نماز را به پا می‏دارند و از آنچه ما روزی آنها ساخته‏ایم انفاق می‏کنند.»

با اندک توجهی به آیات قرآن، همچنین روایات معصومین (علیهم السلام) بزودی درمی‏یابیم که همواره کتاب و سنت به ‏جای خواندن نماز از اقامه ی نماز استفاده نموده‏اند.

اولین سؤالی که مطرح می‏گردد این است که اقامه ی نماز چیست و چگونه و با انجام چه کارهایی می‏توان نماز را اقامه نمود؟

قبل از پاسخ گویی به سؤال فوق ذکر این مطلب مفید است که اقامه ی نماز به دو صورت تحقق می‏پذیرد: فردی و اجتماعی و ما مسؤولیم که در هر دو بعد به اقامه ی نماز بپردازیم.

[1] بقره / آیه ی 43.

[2] بقره / آیه ی 83.

[3] نور / آیه ی 56.

[4] بقره / آیه ی 2 و 3.

اقامه ی نماز در بعد فردی

برای اقامه ی نماز در بعد فردی، رعایت اموری ضروری است.

مراعات وقت نماز

مرحوم بلاغی در تفسیر بسیار ارزنده ی آلاء الرحمان در ذیل آیه ی شریفه وَ یقیمُون الصَّلوةَ وَ مِمَّا رَزَقناهُم یُنفِقُونَ می‏فرماید: یواظبون علیها فی اوقاتها[1] .

«آنان مواظب و مراقبند نماز خود را در اوقات خود به ‏جای آورند» گرچه از نظر فقه شیعه جمع بین دو نماز ظهر و عصر جایز است حتی بدون عذر، اما به ‏جای آوردن هر کدام در وقت فضیلت خود اولی و پسندیده‏تر است.

[1] آلاء الرحمان / ص 64.

اتمام واجبات

کامل انجام دادن مقدمات، واجبات و ارکان نماز از موارد و مصادیق اقامه ی نماز است.

امام عسکری (علیه السلام) در تفسیر آیه ی شریفه وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ می‏فرماید:

ای باتمام وضوئها و تکبیرها و قیامها و قرائتها و رکوعها و سجودها و حدودها[1] .

«نماز را با کامل انجام دادن وضو، تکبیر، قیام، قرائت، رکوع، سجود و حدودش اقامه نمایید.»

[1] مستدرک / ج 3 / روایت 2951.

خلوص

نمازگزار باید سعی نماید، هنگام اقامه ی نماز، عبادت خالصی را به‏ جای آورد. (و اخلاصها فی العباده) [1] او باید تمام توجه و حواسش به خدا و متمرکز در نماز باشد. داشتن افکار متشتت و سیر و سیاحت ذهن، جست‏وجوی گمشده‏ها، ساخت و ساز و انجام هر گونه خرید و فروش، با اقامه ی نماز سازگاری ندارد.

گرچه اخلاص در حد اعلاء و تمرکز حواس بطور کامل در نماز، شاید در توان ما نباشد، ولی بطور نسبی تا جایی که می‏توانیم موظف هستیم که حواسمان را جمع کنیم

[1] همان مدرک.

قرائت صحیح

نمازگزار باید حمد و سوره و ذکرهای مختلف نماز را صحیح بخواند و برای یادگرفتن و تلفظ صحیح آنها نیز موظف است تلاش نماید. چرا باید یک نمازگزار یک عمر حمد و سوره ی خود را غلط بخواند و برای تصحیح آن قدمی برندارد؟ بدیهی است بهانه‏های واهی هیچ‏گاه پذیرفته نمی‏شود، زیرا او می‏تواند حمد و سوره ی خود را بطور صحیح بیاموزد و خواستن، توانستن است. چگونه است که یک فرد، بسیاری از لغات مشکل، حتی لغات بیگانه را بخوبی فرا می‏گیرد و صحیح تلفظ می‏کند. [شاید چون در ارتباط با کارهای دنیایی و مادی اوست!]، اما برای فرا گرفتن حمد و سوره و ذکر رکوع و سجود و تشهد خود حساسیتی از خود نشان نمی‏دهد و توجیه‏ها و دلایل غیر قانع کننده‏ای را مطرح می‏سازد؟

آرامش بدن

قرائت حمد و سوره و اداء کردن ذکرها باید در حالی صورت گیرد که بدن کاملاً آرام باشد. نمازگزار باید تأمل نماید تا بدنش آرام گردد. پس از آن شروع به قرائت و یا ادا کردن ذکر نماید و پس از آنکه این کلمات و اذکار بخوبی ادا شد و تمام گردید سر از رکوع و سجود بر دارد، در غیر این صورت مسلماً نماز او باطل است، زیرا اذکار نماز باید در حال استقرار (آرام بودن) بدن ادا شود.

اقامه ی نماز در هر یک از واجبات نماز از قبیل رکوع و سجود و تشهد و اتمام آنها به این است که آن واجب باید از حالت و شرایط لازم برخوردار باشد. به عنوان مثال در هنگام سجده لازم است اعضای هفتگانه به روی زمین قرار گیرند و پس از استقرار آنها مبادرت به خواندن ذکر سجده نمود و در هنگام ذکر گفتن نیز از حرکت دادن و جابجانمودن آنها باید خودداری کرد.

مراعات حدود نماز

امام عسکری در ادامه ی تبیین و تشریح اقامه ی نماز می‏فرماید: اقامه ی نماز به رعایت حد و مرزهای نماز است (و حفظ حدودها).[1] .

آری نماز را بر پایه ی حدود و شروطش باید انجام داد (قائمه علی حدودها و شروطها).[2] هر چیزی حد و مرزی دارد که از آن تجاوز نباید کرد. فریضه ی بزرگ نماز نیز حریمی دارد که باید حرمت آن را نگه داشت. مثلاً بدون طهارت و یا با لباس آلوده و یا غصبی یا خمس و زکات نداده نمی‏توان وارد حریم نماز شد.

همه ی واجبات نماز حدود و شرایطی دارد که باید مراعات نمود و آنها را آن‏گونه که ذکر کرده‏اند باید انجام داد.[3] .

[1] مستدرک / ج 3 / ص 35.

[2] آلاء الرحمن / ص 64.

[3] قاسمی از مفسران اهل سنت در تفسیر پر ارزش القاسمی می‏گوید: و یقیمون الصلاة: ای یأدونها بحدودها و فروضها الظاهرة و الباطنة کالخشوع و المراقبة و تدبر المتلو و المقرو.

پیراستن نماز از تباهی‏ها

از دیگر کارهایی که برای اقامه ی نماز، باید به آن عنایت نمود، محافظت و نگه‏داری نماز از چیزهایی است که آن را باطل و فاسد می‏سازد.[1] چیزهایی را که نماز و آثار و برکات آن را نابود می‏سازد، باید از نماز و پیرامون آن حذف کرد و از گوهر گرانبهای نماز به شدت و دقت مواظبت نمود تا آلوده به آنها نشده، در نتیجه تباه نگردد.

از چیزهایی که نماز را تباه می‏سازد می‏توان ریا را نام برد. بر پادارنده ی نماز باید نماز خود را از این آفت به شدت محافظت نماید.

ریا انجام کار به‏ خاطر اهداف و اغراض غیر الهی است.

بنابراین اقامه ی نماز هر چیزی را که به نماز لطمه می‏زند نفی می‏نماید و شامل هر چیزی است که ساختمان نماز را محکم می‏سازد.

[1] امام صادق (ع): و صیانتها مما تفسدها. (بحار / ج 67 / ص 17) - امام عسکری (ع): و صیانتها عما یفسدها او ینقصها. (مستدرک / ج 3 / ص 35).

رغبت در مناجات

از موارد اتمام نماز و اقامه ی آن ایجاد حالت رغبت و تمایل به مناجات، راز و نیاز با خدا و گفت‏وگو با خدا در نمازگزار است.(و الرغبة الی الله فی مناجاته)[1] .

هر وقت می‏خواهی با خدا صحبت کنی نماز بخوان، و آن‏ گاه که می‏خواهی خدا با تو سخن بگوید، قرآن بخوان. به راستی اگر مایل هستی با خدا گفت‏وگو داشته باشی و مناجات کنی، پس چرا این قدر نماز را با سرعت می‏خوانی و تمام می‏کنی! مگر از سخن گفتن با او لذت نمی‏بری!

بنابراین از مجموع احادیث یاد شده در می‏یابیم که در بعد فردی، اقامه ی نماز یعنی انجام صحیح واجبات نماز، اقامه ی نماز یعنی مراعات حدود نماز و شرایط آن، اقامه ی نماز یعنی دقت و تمرکز حواس در نماز، اقامه ی نماز یعنی رعایت خشوع و خضوع، اقامه ی نماز یعنی توجه به معانی بلند آنچه از آیات و اذکار در نماز خوانده می‏شود و اقامه ی نماز یعنی تلاش در جهت برپایی نمازی که مورد عنایت و رضایت پروردگار باشد.

[1] آلاء الرحمن / ص 64.

سیره ی اهل بیت در اقامه ی نماز

آگاهی از نحوه ی اقامه ی نماز توسط اهل بیت (علیهم السلام) بسیار آموزنده و مفید است. آنها چگونه مراقب نماز خود بودند؟ چگونه حرمت آن را نگه می‏داشتند؟ چگونه تلاش می‏نمودند که نماز را در عالی‏ترین شکلش به‏ پای دارند؟ چگونه وضو می‏گرفتند؟ چه راز و نیازی داشتند؟ چه رکوع‏ها و چه سجده‏هایی را به‏ جای می‏آوردند؟ آن رکوع‏ها، سجده‏ها و وضوها را الگوی اعمال خود قرار دهیم.

ما به‏ یاری خدا در آخر این کتاب به ذکر نمونه‏هایی از عبادت و نماز پیشوایان گرامی اسلام خواهیم پرداخت. زیرا پیامبر و علی و سایر اهل بیت (علیهم السلام) تجسم و تبلور نماز بوده‏اند، سزاوار است که آن بزرگواران را الگوهای عبادتی خویش قرار دهیم.

 

 

اقامه ی نماز در بعد اجتماعی

همان‏گونه که قبلاً ذکر شد اقامه ی نماز دارای دو بعد فردی و اجتماعی است. در بعد فردی اقامه ی نماز به این است که انسان نماز خود را با شرایط و اوصاف لازم، با رکوع و سجود و قرائت کامل و خوب انجام دهد و این یک تکلیف فردی است، اما انسان به ‏عنوان یک موجود اجتماعی مضافاً موظف است که نماز را در جامعه گسترش دهد، به عبارت دیگر، یک نماز خوان علاوه بر اینکه باید خود نماز بخواند، مکلف است در سطح جامعه نیز اقدام به اقامه ی نماز نماید.

اقامه ی نماز اولین نشانه ی حکومت اسلامی

بدیهی است وضوی کامل گرفتن و یا انجام سایر اعمال نماز، نیازی به تشکیل حکومت اسلامی ندارد. انسان می‏تواند در هر نقطه‏ای وضوی کامل بگیرد، در هر گوشه‏ای نماز مخلصانه بخواند و در هر جایی احکام نماز را به‏ طور کامل فرا گیرد و سعی نماید اعمال نماز را به نحو مطلوب انجام دهد. گرچه انجام این امور خود اقامه ی نماز است، اما با آن چیزی که از وظایف حکومت اسلامی است، تفاوت بسیار دارد.

در اسلام، حکومت به ‏عنوان خود حکومت، معنا و ارزشی ندارد، بلکه حکومت با نتایجش معنا پیدا می‏کند.

در اسلام حکومت برای اقامه ی نماز و اقامه ی نماز یکی از آثار مهم و طبیعی حاکمیت اسلام است.

کارهای اقتصادی منهای نماز و معنویت و جدای از فرهنگ نماز، یعنی خسارت. لذا قرآن در مقام بیان فلسفه ی حکومت و حاکمیت، اول اقامه ی نماز را مطرح می‏فرماید.

از آیاتی که بعد اجتماعی اقامه ی نماز را بیان می‏کند، آیه ی 41 سوره ی حج است.

اَلَّذینَ اِن مَّکَّنَّاهُم فِی الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وَ اتَوُا الزَّکوةَ و اَمَرُوا بِالمَعرُوفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَرِ و لِلَّهِ عاقِبَةُ اُلامُورِ

«آنانکه چنانچه به آنها قدرت و مکنتی بر روی زمین بخشیدیم نماز را به پا می‏دارند و زکات می‏دهند و ...»

آنها از این امکانات و حاکمیت در جهت گسترش و حاکمیت نماز و زکات استفاده می‏نمایند. آنها در جهت حاکمیت معروف‏ها و نفی منکرها از حکومت بهره می‏برند. اصلی‏ترین تلاش و فعالیت آنها اقامه ی نماز است.

تعبیر قرآن در این آیه به گونه ی دیگری است و آهنگ دیگری دارد. (اَلَّذینَ اِن مَّکَّنَّاهُم) اقامه ی نماز و پرداخت زکات و حاکمیت ارزشها و نفی ضد ارزشها توسط امر به معروف و نهی از منکر، پس از تشکیل حکومت اسلامی و به دست گرفتن قدرت و برخورداری از مکنت، تحقق پذیر است.

مفسران در مورد مصداق آیه ی شریفه اَلَّذینَ اِن مَّکَّنَّاهُم فِی الاَرضِ ... نظریات مختلفی را مطرح نموده‏اند، برخی آن را مربوط به مهاجرین دانسته‏اند.

علامه ی طباطبائی (ره) در جواب آنها می‏فرمایند: تاریخ نشان نمی‏دهد که مهاجران به تنهایی حکومتی را تشکیل داده باشند.

برخی دیگر این آیه را در مورد امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می‏دانند.

در روایات زیادی داریم که اهل بیت (علیهم السلام) فرموده‏اند:

نحن هم[1] «ما مصداق این آیه ی شریفه هستیم.»

واقع قضیه این است که این آیه، طبیعت حکومت اسلامی و حاکمان اسلامی را بیان می‏دارد. در حکومت الهی، اقامه ی نماز، پرداخت زکات، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان ثمره و نتیجه ی قطعی حکومت مطرح است.

[1] بحار / ج 24 / ص 164.